Prawa i obowiązki pracownika oraz pracodawcy [Kodeks pracy]

Niezależnie od tego, czy jesteś na początku kariery, czy funkcjonujesz na rynku pracy od 20 lat, powinieneś dobrze znać prawa pracownika, wiedzieć, kiedy pracodawca je łamie i co zrobić w takiej sytuacji. Znajomość Kodeksu pracy to podstawa walki o uczciwe warunki zatrudnienia i bezpieczeństwo oraz komfort w pracy.

W tym artykule przeczytasz, jakie są prawa i obowiązki pracownika i pracodawcy, jak definiuje je Kodeks pracy i jak radzić sobie w sytuacji, gdy przełożony nadużywa swojej władzy i łamie Twoje podstawowe prawa. 

Stwórz skuteczne CV w kilka minut. Wybierz profesjonalny szablon CV i szybko wypełnij wszystkie sekcje CV dzięki gotowym treściom do wstawienia i wskazówkom ekspertów.

Stwórz CV teraz

Stwórz profesjonalne CV teraz!

NIE

TAK

Przejdź do kreatora CV

Kreator CV online LiveCareer to narzędzie, w którym najszybciej stworzysz profesjonalne CV i pobierzesz je jako PDF lub DOC.

1. Jakie są prawa i obowiązki pracownika?

Na sam początek warto wiedzieć, że prawa i obowiązki pracownika i pracodawcy określa Kodeks pracy. Dotyczy on jedynie osób zatrudnionych na umowie o pracę — umowy zlecenia, umowy o dzieło i B2B reguluje Kodeks cywilny.

Na łamach LiveCareer.pl przeprowadziliśmy badanie „Grzechy główne polskich pracodawców”. Okazało się, że pracodawcy ponad ⅓ respondentów (38%) złamali ich prawa przynajmniej raz. Przerażające, prawda? 

Oczywiście jeśli Twojego szefa nie obchodzą prawa pracownicze, prawdopodobnie będzie pozwalał sobie na nadużycia. Jeśli nie znasz swoich praw, możesz nawet nie wiedzieć, że są łamane. Warto wiedzieć więc, co przysługuje Ci jako pracownikowi i jak radzić sobie, kiedy pracodawca przekracza swoje uprawnienia.

Na początek zobacz, jakie są podstawowe prawa pracownika (m.in. w zakresie BHP) według Kodeksu pracy:

Prawa pracownika

• prawo do swobodnego wyboru pracy — każda osoba zatrudniona w Polsce może wybrać zawód, w którym chce pracować. Wyjątki dotyczą tylko sytuacji, gdy zakaz wykonywania danej pracy jest określony ustawowo (np. gdy do wykonywania pracy niezbędne jest zaświadczenie o niekaralności, a pracownik go nie ma)

• prawo do godnego wynagrodzenia — żadna praca nie może być wykonywana za darmo, a minimalne stawki wynagrodzenia ustalane są przez państwo

• równe prawa z tytułu wykonywania tych samych obowiązków, w tym równe wynagrodzenie za tę samą pracę 

• prawo do urlopu i wypoczynku — Kodeks pracy jasno określa wymiar urlopu, który przysługuje pracownikom i jest zależny od stażu pracy (20 dni, jeśli pracujesz krócej niż 10 lat oraz 26 dni, jeśli pracujesz dłużej)

• prawo do godności — w Polskim prawie istnieje całkowity zakaz dyskryminacji w miejscu pracy osób niepełnosprawnych, ze względu na płeć, wiek, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony, zatrudnienie w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy

• prawo do bezpiecznego wykonywania obowiązków służbowych — pracodawca musi zapewnić pracownikowi bezpieczne i higieniczne warunki w miejscu pracy. Jeśli wykonywanie obowiązków zawodowych wiąże się z ryzykiem, masz prawo do zaprzestania pracy

• prawo do organizowania się — masz prawo do tworzenia i wstępowania w organizacje pracownicze, m.in. związki zawodowe

• prawo do odszkodowania w przypadku naruszenia przez pracodawcę przepisów związanych z równym traktowaniem i mobbingiem — odszkodowanie nie może wynosić mniej niż minimalne wynagrodzenie

• prawo do wynagrodzenia w przypadku odwołania ze stanowiska — po rozwiązaniu umowy o pracę, w okresie wypowiedzenia, należy Ci się wynagrodzenie

• prawo do powrotu do pracy po urlopie bezpłatnym — po zakończeniu urlopu pracodawca ma obowiązek przywrócić Cię na to samo stanowisko (lub stanowisko z nie mniejszym wynagrodzeniem)

• prawo do przerwy w pracy wliczonej w czas pracy — jeśli wykonujesz pracę w wymiarze co najmniej 6 godzin dziennie, należy Ci się wliczona w czas pracy co najmniej 15-minutowa przerwa

• prawo do powrotu do pracy przed zakończeniem urlopu macierzyńskiego — jeśli pozostałą część urlopu wykorzysta ojciec dziecka

• prawo do urlopu rodzicielskiego — 32 lub 34 tygodnie.

Nasze badanie pokazało, że prawa pracownicze w Polsce są łamane i nierespektowane — pokazuje to też m.in. wciąż istniejąca luka płacowa (czyli różnica między zarobkami kobiet i mężczyzn), która wynosi ok. 20%. 

Poza prawami, które Ci przysługują, Kodeks pracy określa również obowiązki pracownika. Za ich łamanie grozi odpowiedzialność porządkowa (kary i nagany), materialna (grzywny) i karna. W określonych przypadkach naruszenia obowiązków pracowniczych m.in. za porzucenie pracy może grozić Ci zwolnienie dyscyplinarne.

Oto podstawowe obowiązki pracownika:

Obowiązki pracownika

• przestrzeganie regulaminu zakładu pracy
• staranne i sumienne wykonywanie pracy
• przestrzeganie czasu pracy, zgłaszanie i usprawiedliwianie nieobecności
• przestrzeganie zasad BHP i ppoż
• dbanie o dobro zakładu pracy, m.in. nieujawnianie informacji, które mogą narazić pracodawcę na poniesienie szkody
• zachowanie tajemnic określonych w umowie i prawie
• przestrzeganie zasad współżycia społecznego.

Oczywiście Kodeks pracy nie kończy się na określeniu praw i obowiązków pracownika. Sprawdźmy więc, jak się sprawy mają od strony pracodawcy.

Zobacz też: Badanie alkomatem w pracy - kontrola trzeźwości.

Dobre podsumowanie zawodowe w CV potrafi przekonać rekrutera. Nie musisz nic wymyślać od nowa: wybierz podsumowanie napisane przez ekspertów i dostosuj do siebie w kreatorze CV LiveCareer.

Stwórz CV teraz

2. Jakie są prawa i obowiązki pracodawcy?

Prawo pracy ma chronić zarówno pracownika, jak i pracodawcę. Dlatego określa nie tylko prawa pracownicze, ale również prawa i obowiązki pracodawcy. Je również warto znać, żeby świadomie i bezpiecznie poruszać się po rynku pracy.

Tym razem zaczniemy od obowiązków.

Obowiązki pracodawcy

• zaznajamianie pracowników z zakresem ich obowiązków, sposobem wykonywania pracy oraz ich podstawowymi uprawnieniami
• organizacja pracy w sposób zapewniający pełne wykorzystanie czasu pracy, jak również osiąganie przez pracowników, przy wykorzystaniu ich uzdolnień i kwalifikacji, wysokiej wydajności i należytej jakości pracy

• zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz systematyczne szkolenie pracowników w tym zakresie
• terminowa i prawidłowa wypłata wynagrodzeń
• ułatwianie pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych
• stwarzanie pracownikom podejmującym zatrudnienie po ukończeniu szkoły prowadzącej kształcenie zawodowe lub szkoły wyższej warunków sprzyjających przystosowaniu się do należytego wykonywania pracy
• zaspokajanie socjalnych potrzeb pracowników w miarę posiadanych środków 
• stosowanie obiektywnych i sprawiedliwych kryteriów oceny pracowników oraz wyników ich pracy
• prowadzenie i przechowywanie w postaci papierowej lub elektronicznej dokumentacji związanej ze stosunkiem pracy oraz akt osobowych pracowników
• wpływ na kształtowanie w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego
• przeciwdziałanie mobbingowi
• informowanie pracowników w sposób przyjęty u danego pracodawcy o możliwości zatrudnienia w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy, a pracowników zatrudnionych na czas określony o wolnych miejscach pracy.

Obowiązki pracodawcy w zakresie BHP i prawa pracy, tak jak uprawnienia pracownicze, służą przede wszystkim zapewnieniu pracownikom bezpiecznych i dobrych warunków pracy. To oczywiście nie znaczy, że pracodawcy nie mają również swoich praw.

Oto najważniejsze prawa pracodawców:

Prawa pracodawcy

• rozliczanie pracowników z efektów pracy i egzekwowanie realizacji obowiązku sumiennego i starannego wykonywania pracy
• egzekwowanie wypełniania obowiązków pracowniczych
• polecenia pracownikowi wykonywania pracy w godzinach nadliczbowych (poza niektórymi wyjątkami, np. gdy pracownica jest w ciąży) i rekompensowania pracy nadliczbowej czasem wolnym
• nakładanie kar porządkowych
• przyznawanie nagród i wyróżnień
• w określonych okolicznościach odwołanie pracownika z urlopu wypoczynkowego
• udzielenie urlopu bezpłatnego (na pisemny wniosek pracownika), również w celu wykonywania pracy u innego pracodawcy, przez okres zawarty w porozumieniu między tymi pracodawcami
• wprowadzenie szczególnego nadzoru nad terenem zakładu pracy lub terenem wokół zakładu pracy, jeśli jest to niezbędne dla zapewnienia bezpieczeństwa pracowników lub ochrony mienia
• kontrola służbowej poczty elektronicznej pracowników
• w granicach prawa pracy potrącanie z wynagrodzenia pracownika określonych sum pieniężnych
• przyznawanie dodatkowych świadczeń na potrzeby podnoszenia kwalifikacji.

3. Co zrobić, kiedy pracodawca łamie prawa pracownika?

Na początku możesz spróbować po prostu zwrócić pracodawcy uwagę.

Jednak zrozumiałe, że rozmowa z kimś, kto łamie Twoje prawa i ma nad Tobą władzę, będzie, po pierwsze, wyjątkowo nieprzyjemna i stresująca, a po drugie, może być nieskuteczna.

Dlatego możesz również zwrócić się o pomoc do działu HR, którego zadaniem jest łagodzenie sporów i dbanie o komfort pracowników. 

Jeśli to nie pomoże, pozostaje Ci zgłoszenie łamania praw pracownika do Państwowej Inspekcji Pracy, czyli podstawowego organu w Polsce, którego zadaniem jest kontrola przestrzegania prawa pracy.

W PiP możesz uzyskać bezpłatną poradę prawną oraz złożyć anonimową skargę na pracodawcę. Po 30 dniach inspekcja ma obowiązek powiadomić Cię o wynikach kontroli w zakładzie pracy.

Oprócz tego możesz również złożyć pozew do sądu pracy (np. w przypadku nieuprawnionego zwolnienia, niewypłaconego wynagrodzenia, dyskryminacji w pracy czy też mobbingu) i samodzielnie dochodzić swoich praw. 

Nie musisz mieć doświadczenia w pisaniu CV. W kreatorze CV LiveCareer znajdziesz gotowe treści dla dowolnej branży i stanowiska, które wstawisz w CV jednym kliknięciem.

Stwórz CV teraz

Mam nadzieję, że teraz dokładnie wiesz, jakie są prawa pracownika i jego obowiązki. Jeśli masz jeszcze jakieś pytania, koniecznie zostaw komentarz pod artykułem. Informacje tutaj przedstawione nie stanowią porady prawnej. W przypadku jakichkolwiek wątpliwości skontaktuj się z prawnikiem.

Jak sprawdzamy treści na LiveCareer?

Nasz zespół sprawdził ten artykuł pod kątem zgodności z procesem redakcyjnym LiveCareer.pl. Dzięki temu porady naszych ekspertów są spójne z aktualnymi standardami i trendami w pisaniu CV oraz listów motywacyjnych. Zaufało nam już ponad 10 milionów kandydatów, którym pomogliśmy zdobyć wymarzoną pracę. Przygotowanie każdego z artykułów jest poprzedzone uważną analizą dostępnych raportów i badań, aby nasze treści odpowiadały na aktualne potrzeby rynku pracy.